گیاه کتان یا همان پنبه گیاهی است یکساله و متعلق به تیره پنیرکیان است. گیاه کتان بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری آمریکا است. برای تولید الیافی که در صنعت نساجی نیاز است از این گیاه استفاده می‌کنند. دانه‌های گیاه کتان حاوی 20% روغن بوده و برای تولید روغن یا به عنوان منبع غنی پروتئین از آن‌ها استفاده می‌شود. محصولاتی که در کشاورزی کشت می‌شوند معمولا یا با هدف استفاده غذایی و یا با هدف برداشت الیاف یا مواد اولیه انجام می‌شود. گیاه کتان اما در این مورد تا حدودی استثناء محسوب می‌شود چرا که کشت این گیاه با هدف برداشت الیاف و موادغذایی به طور همزمان انجام می‌شود.
معرفی گیاه کتان
گیاه کتان درختچه‌ای یک ساله و گاهی چند ساله است که دست کم 45 سانتی‌متر تا 2 متر رشد می‌کند. این گیاه به یک دوره طولانی بدون یخبندان نیاز دارد. گیاه کتان برای رشد بهتر به آفتاب فراوان، بارندگی متوسط نیاز دارد. این گیاه حساسیت بالایی به بستر کشت نداشته و در طیف وسیعی از خاک‌ها قابل کاشت است؛ البته در خاک‌های سبک با میزان هوموس بالا برای نگهداری، با رطوبت بیشتر بهترین رشد را دارد. ریشه اصلی گیاه کتان به خوبی توسعه می‌یابد و در خاک حرکت می‌کند، علاوه بر این ریشه‌های جانبی به جذب بهتر آب و مواد غذایی برای این گیاه کمک می‌کنند و تا عمق 3 متری پیش می‌روند. شاخه‌های گیاه کتان دو نوع تمایز یافته اند؛ یک دسته شاخه‌های رویشی و دیگری دسته‌ی شاخه‌های زایشی. برگ‌های گیاه کتان پهن و قلبی شکل هستند؛ هر برگ گیاه کتان دارای سه بخش است که طول آن‌ها تا 10 سانتی‌متر نیز می‌رسد و به طور متناوب روی برگ ظاهر می‌شود. گل‌ها جامی شکل بوده و گلبرگ‌های بزرگ با تزئینات بیرونی مشخص دارند. رنگ گل گیاه کتان سفید تا زرد است و گل‌ها غالبا در بخش پایه دارای لکه ارغوانی مایل به قرمز هستند.
میوه گیاه کتان
گیاه کتان پس از ریزش گلبرگ‌ها میوه‌ای کپسوله و چرمی به نام غوزه تشکیل می‌دهد. کپسول‌ها 4-6 سانتی‌متر طول دارند، کروی، صاف و گاهی تخم مرغی هستند. میوه‌ها پس از رسیدن از بخش بالایی ترک خورده و به مرور الیاف در آن پدیدار می‌شود. معمولا هر کپسول میوه گیاه کتان دارای 3-5 حجره بوده و هر حجره حاوی 11 دانه کتان است. دانه‌های کتان در این مرحله دارای کرک‌های بسیار در سطح هستند. تخم کتان بیضی شکل بوده و حداکثر 1 سانتی‌متر طول دارد و به رنگ سیاه یا قهوه‌ای است و سطح آن با کرک‌های شیری رنگ پوشیده شده است. وزن 100 عدد تخم گیاه کتان حدودا 13-10 گرم است. معمولا الیاف کتان سفید و شیری هستند اما ارقامی نیز وجود دارند که در نهایت رنگ الیاف آن‌ها سبز یا قهوه‌ای می‌شوند. کیفیت الیاف تولید شده از گیاه کتان را با ویژگی‌هایی مانند طول الیاف، ضخامت، استحکام و کشسانی می‌سنجند.
تخم گیاه کتان
پس از باز شدن کامل میوه‌های گیاه کتان، تخم دانه کتان باید از الیاف آن جدا شود. تخم کتان را برای استخراج روغن وارد دستگاه‌های مخصوص کرده و به عنوان ماده غذایی یا برای استفاده در صنایع آرایشی و بهداشتی روانه بازار می‌کنند.
نحوه کاشت بذر گیاه کتان
برای کاشت تخم گیاه کتان خیلی عجله نکنید. زمان دقیق کاشت بستگی به آب و هوای منطقه شما دارد؛ تخم گیاه کتان را در دمای پایین‌تر از 15 درجه سانتی‌گراد، در فضای بیرون، نکارید. هنگامی که دمای خاک سه روز متوالی بالاتر از 15 درجه سانتی‌گراد باشد زمان مناسبی برای کاشت تخم کتان است. زمانی که دمای منطقه به قدر کافی بالا رفت، نقطه‌ای را برای کاشت انتخاب کنید که در طول روز دست کم 4-5 ساعت نور مستقیم خورشید را دریافت کند؛ سایه اندازی ساختمان یا دیگر گیاهان موجود را در نظر بگیرید. بذرها را در عمق 2-3 سانتی‌متری و با فاصله 10 سانتی‌متر از هم بکارید؛ در هر حفره، دست کم 3 بذر بکارید. پس از کاشت و پوشاندن روی بذرها، خاک را به خوبی آبیاری کنید به طوری که رطوبت حداقل تا عمق 15 سانتی‌متری نفوذ کند. پس از این نوبت آبیاری، تا زمانی که گیاه کاملا جوانه نزده و از خاک خارج نشده، آبیاری انجام ندهید. معمولا 1-2 هفته پس از کاشت، جوانه زنی آغاز می‌شود. پس از جوانه زنی، آبیاری منظم به فاصله‌ی حدود یک هفته را شروع کنید. پس از حدود 4-5 هفته، گیاه کتان شروع به تشکیل شاخه‌های زایشی کرده و پس از 8 هفته احتمالا نشانه‌هایی از شکوفه را مشاهده کنید. زمانی که غنچه‌ها را مشاهده کردید میزان آبیاری را کمی افزایش دهید. چهار ماه پس از کاشت بذر گیاه کتان، شاهد گلوله‌های پشمی روی شاخه‌ها خواهید بود.
زمان مناسب کاشت بذر کتان
برخی کشاورزان بذر گیاه کتان را زودتر از موعد و زمانی که دمای هوا به حد کافی بالا نرفته می‌کارند؛ دو مشکل عمده در این صورت ایجاد خواهد شد:
- پوسیدگی و عدم جوانه زنی برخی بذرها
- کند شدن شدید فرآیند جوانه زنی
بذر گیاه کتان از زمانی که کاشته می‌شود تا زمان ظهور گل‌ها، اگر دما بالاتر از 15 درجه سانتی‌گراد باشد، حدودا 75 روز زمان نیاز دارد. پس از این مدت نیز 50 روز تا بلوغ غلاف پنبه طول خواهد کشید. کشاورزی که بذر را زودتر از موعد می‌کارد، به دلیل کند شدن جوانه زنی احتمالا زمان کافی برای مشاهده بلوغ غلاف‌ها را نخواهد داشت.
شرایط مناسب برای پرورش گیاه کتان در منزل
برای کاشت تخم گیاه کتان در منزل علاوه بر نکاتی که در زمینه نور و دما باید در نظر بگیرید، به عمق گلدان نیز باید توجه کنید. ریشه گیاه کتان به خوبی راه خود را در خاک باز کرده و حرکت می‌کند؛ گلدانی که برای کاشت گیاه کتان در خانه به کار می‌برید دست کم باید 100 سانتی‌متر عمق داشته باشد. همچنین اگر در مناطق سردسیر ساکن هستید می‌توانید در گلدان‌های کوچک‌تری تخم گیاه کتان را بکارید و زمانی که دمای هوا بالاتر رفت گیاهچه‌ها را به فضای بیرون منتقل کنید.
روغن بذر گیاه کتان
از تخم گیاه کتان معمولا به صورت تفت داده و یا از روغن آن استفاده می‌شود. 10-20% از هر بذر کتان را روغن تشکیل می‌دهد. یکی از ترکیبات ثانویه که برای محافظت از گیاه کتان در روغن آن وجود دارد، گوسیپول است. گوسیپول یک فنل به رنگ زرد تا قهوه‌ای است که موجب آسیب کبدی و ناباروری می‌شود. پس از استخراج روغن، گوسیپول به وسیله تصفیه روغن از آن خارج شده و روغن تخم گیاه کتان را برای استفاده انسان بی‌ضرر می‌سازد. در کشاورزی ارگانیک، از روغن تصفیه نشده بذر گیاه کتان به عنوان سم سبز استفاده می‌شود؛ چرا که می‌تواند آفات را از گیاه دور نگاه دارد. روغن کتان مانند روغن زیتون در آشپزی نیز کاربرد زیادی دارد. همچنین به عنوان یک درمان خانگی برای برخی بیماری‌های پوستی شناخته شده است. مانند روغن زیتون، روغن بذر گیاه کتان نیز سرشار از چربی غیر اشباع است که می‌تواند منجر به کاهش کلسترول بد و افزایش کلسترول خوب شود. البته که روغن دانه کتان عاری از روغن‌های اشباع شده نیست و زیاده روی در مصرف آن تاثیر معکوس بر کلسترول داشته و خطر بیماری قلبی را افزایش می‌دهد. در بسیاری از رستوران‌های فست فود برای سرخ کردن مواد غذایی از این روغن استفاده می‌شود چرا که طعم اصلی ماده غذایی را نپوشانده و نسبت به سایر روغن‌های گیاهی ارزان‌تر است. علاوه بر استفاده‌های خوراکی از روغن دانه گیاه کتان، در چراغ‌های روغنی سال 1800 و برای ساخت شمع نیز استفاده می‌شده است. امروزه از این روغن در شوینده‌های لباس و لوازم آرایش نیز استفاده می‌شود. روغن دانه گیاه کتان ماندگاری برخی محصولات غذایی را بالا می‌برد بنابراین در بسیاری از موادغذایی بسته بندی شده که از فروشگاه‌ها تهیه می‌کنیم این روغن وجود دارد؛
- چیپس سیب زمینی
- کلوچه و کراکر
- مارگارین
- مایونز
- سس سالاد
- برخی خامه‌ها
خواص تخم کتان
بسیاری از مواد غذایی را می‌شناسیم که منبع خوبی برای تامین انواع ویتامین و مواد معدنی هستند. اما در شکل مصرف و حجمی که تامین این مزایا را تضمین کند، تخم کتان استثناء محسوب می‌شود؛ کافی است تنها روزانه یک قاشق سوپ‌خوری از تخم کتان را در ترکیب با ماست یا به تنهایی مصرف کنید. ویتامین‌های گروه B، کلسیم، آهن، منیزیم و پتاسیم به مقدار بسیار در تخم کتان وجود دارد. علاوه بر این‌ها دو نوع فیبر محلول و نامحلول نیز در دانه کتان وجود دارد؛ فیبر نامحلول به بالا بردن سلامت گوارش کمک می‌کند و فیبر محلول با کاهش جذب کلسترول می‌تواند از گرفتگی عروق و در نتیجه بالا رفتن فشار خون و بیماری‌های قلبی جلوگیری کند. بذر کتان همچنین دارای آنتی اکسیدان‌ها است؛ آنتی اکسیدان‌ها با انواع التهاب در بدن مبارزه می‌کنند. التهاب ریشه بسیاری از بیماری‌هایی است که پس از پیشرفت درمان آن‌ها دشوار خواهد بود.
فواید تخم کتان برای لاغری
تخم کتان دارای فوایدی است که در مجموع و در نهایت سبب کاهش وزن خواهد شد. این ماده غذایی به حرکات شکم کمک کرده و در نتیجه از باقی ماندن طولانی مدت مواد غذایی در دستگاه گوارش جلوگیری می‌شود؛ با کاهش یبوست احتمال بالا رفتن وزن و یا سرطان روده کاهش می‌یابد. اما عمده تاثیر تخم کتان برای کاهش وزن تامین مواد معدنی و ویتامین‌های مورد نیاز بدن است. بسیاری از برنامه‌های رژیم لاغری به دلیل کاهش توان جسمی و ایجاد نشانه‌های کمبود ویتامین در بدن فرد متوقف می‌شود؛ مصرف تخم کتان به عنوان مکمل در رژیم های لاغری می‌تواند این مشکل را رفع کند. اگر تخم کتان را به عنوان مکمل غذایی استفاده می‌کنید آن را کمی کوبیده و به همراه کمی آب داغ و آبلیمو مصرف کنید. فراموش نکنید مصرف هرگونه ماده غذایی به عنوان مکمل و به طور روزانه نیاز به مشورت پزشک و انجام آزمایش خون دارد.
چکیده مطلب و خلاصه کلام
گیاه کتان با ظاهر زیبا و کاربردهای بسیار از مهم‌ترین گیاهان جهان کشاورزی است. این مطلب را به منظور آشنایی اندک شما با خواص و نحوه کاشت آن تهیه کرده‌ایم.
